Koningssteden van Marokko

WOENSDAG 4 mei

Onze huurauto en de bijhorende meneer van de huurorganisatie staat ons op te wachten aan ons hotel. Een Fiat bleek. Nog even alle vroegere schade opmeten en noteren en dan konden we vertrekken naar onze eerste tussenstop: Casablanca. Mijn ‘man’ ;-) baande zich een weg doorheen het helse verkeer. Voorrang op rondpunt? Soms, hangt ervan af welk rond punt. Trompen als het licht op groen springt: IEDEREEN. Voorsorteren, nee liever aan de andere kant van de straat gaan staan om dan iedereen zijn weg te blokkeren omdat hij/zij toch linksaf moet. Gelukkig mochten we de drukte snel inwisselen voor de autostrade, ook een hele belevenis bleek. Honden die op de baan liggen, kindjes die van school komen en de ‘baan/autostrade’ oversteken, ‘ambtenaren’ die onkruid wieden in de bermen. In de middle of nowhere een lifter langs de autostrade. In Casablanca aangekomen.. We moeten heel de stad door richting zee. Pijlen, nietes! Dus op het gevoel af de zeelucht opgesnoven en we waren juist. De weg naar het hotel nog even gevraagd en we waren op amper een kilometertje er vandaan. Een leuk hotel ‘Le Litoral’ met zicht op zee. Wij dachten de auto bij het hotel te laten en op het gemakje de stad in te trekken, maar dit zou te ver zijn, wisten ze ons te zeggen. Dan toch maar de auto in richting medina, haven & moskee Hassan II. Een vriendelijke man – die achteraf geld bleek nodig te hebben – assisteerde ons bij het parkeren, in zo’n drukke straten wel es handig. We stonden vlakbij de haven en zijn meteen ook een kijkje gaan nemen. Een bizar sfeertje, nauwelijks een toerist te bespeuren en weinig mensen. Wel de moeite om de oude vissersboten eens te aanschouwen en ertussen de Hassan II Moskee. Na de haven, was het tijd om de medina in te trekken. Geen typische medina, eerder een doolhof van straatjes, geen extra smalle wegjes, maar nog straatjes te noemen. Een plaatselijke bakker, een fruitboer, een stoffenverkoper, een barbier… allemaal heel eenvoudig, kleurrijk. Eén man had het er wel niet op dat we hem probeerden te fotograferen en viel daarop ook mijn man aan. Gelukkig waren zijn vrienden er snel bij om hem te kalmeren en konden wij rustig – met een bonzend hart – verder verdwalen in de straatjes. Onze dag sloten we af met een strandwandelingetje bij zonsondergang, genieten dus!

DONDERDAG 5 mei

Na een ontbijtje springen we de auto in en rijden we nog vlug even langs de Marokkaanse hoofdstad Rabat om dan door te rijden naar onze volgende bestemming: Meknes. Rabat is groot, maar nu ook niet groots. De medina was er prachtig, kleurrijk, levendig. We wandelden door de vele gezellige straatjes en snoven er al die typische geuren op. In Rabat bezochten we ook de Hassan 11 moskee. Een grote rijkdom in vergelijking bij de juist bezochte straatjes in de medina. Het gebed ‘Allaaaaaaaaaah …’ weergalmde ook verschillende keren gedurende onze reis uit de vele minaretten. Dan zetten we onze weg verder naar Meknes, gelukkig vonden we ook hier na eenmaal vragen het hotel terug. Nu logeerden we echt in een prachtig hotel, ook met zwembad waar we een plonsje in waagden. ’s Avonds gedineerd in het hotel – ook al wisten we nog niets van ons half pension – maar het hotel was net iets te ver gelegen van hartje Meknes.

VRIJDAG 6 mei

Meknes staat vandaag op het programma. We rijden van ons hotel de stad in en parkeren ons ergens in de vele straatjes. We gaan meteen richting het centrum van Meknes met haar typische plein als hoofdingang naar de vele kleine straatjes in de Medina. Van daaruit nemen we een koets - typisch toeristisch, dat wel – en rijden we langs het koninklijk paleis – die iedere Marokkaanse grootstad heeft – het groot bassin de L’agdal, waar we het beeld van de waterdrager zagen, … Aangezien de medina tot 15u gesloten was, trokken we eerst richting Volubilis waar we de oude Romeinse site konden bewonderen. Terug in Meknes, parkeerden we en gingen we op aansturen van de parkeerwachter de oude medina langs achteren binnen. Daar verdwaalden we door de vele straatjes. Een Marokkaan kwam bij ons lopen en begon uitleg te geven over de - volgens hem - beste Medina van Marokko. Hij nam ons mee naar een moskee, verschillende minaretten, de plaats waar drie maanden geleden een minaret omgevallen was op huisjes, met een heleboel slachtoffers als gevolg. Na een poosje bleek onze ‘gids’ – ook al hadden we hem zelf niet gevraagd – moe te zijn en wou hij geld zien. Typisch. Dat hij iets mocht krijgen, ok. Maar dat hij niet tevreden was met 100 dirham, deed ons het ergste vrezen. Hij verdubbelde het. En ik in paniek, zocht ik dan maar een briefje van 200, tot ongenoegen van de echtgenoot… Les 1: spreek een prijs af op voorhand, nu ja als iemand zich opdringt verwacht je niet meteen een hoge factuur – Les 2: Laat die persoon je eerst uit de medina leiden, vooraleer je je geld bovenhaalt – Les 3: Panikeer niet en bedenkt dat jij diegene bent die geld moet geven (van de echtgenoot). Een oude medina, nog los van alle winkelstraatjes, maar daar hadden we nadien geen zin meer in en dan begaven we ons maar richting Fès, onze volgende bestemming.

ZATERDAG 7 mei

Fès. Met gids. Met een vooraf afgesproken – doch hoge prijs. Wantrouwen schuilt overal. Eerst krijgen we een panoramisch overzicht van – eveneens beste en mooiste stad, volgens de gids – Fès. Daarna bezoeken we een pottenbakkerij waar ze bijvoorbeeld ook mozaïeken tafeltjes maakten, eindeloos geduld blijken die werknemers daar te hebben. Dan werden we ondergedompeld in de medina van Fès. Druk. ‘Ballah ballah’ als de Marokkanen met ezels passeren. Kleurrijk, veel volk, slagerijen, bakkerijen, .. De gids leidde ons mee naar een lederwinkel waar we van bovenuit een zicht hadden op de leerlooierijen. De geur werd gelukkig beetje verdoezeld met muntblaadjes. Helse geur om dag in dag uit in te ploeteren. We kregen wat uitleg in een plaatselijke tapisserie. Hadden we gewild, hadden we voor iedere kamer een tapijt mee. Helaas vielen ze bij ons niet zo in de smaak. We stopten ook nog bij een plaatselijke apotheker. Na 4 uren Medina konden we een plonsje in het zwembad toch wel gebruiken. ’s Avonds dineren in het hotel – ja hier waren we al op de hoogte van ons half pension – en daarna vroeg onder de wol.

ZONDAG 8 mei

Vanuit Fès starten we een lange route naar het meer zuidelijkere Béni Mellal. Of een deelgehuchtje – Afourer – ervan. Het landschap vloeide over van bergachtig in plat, van doods tot levendig, van the middle of nowhere tot dorpjes met dat typische Afrikaanse sfeertje. Een plaatselijke koers konden we ook meemaken van op de eerste rij. Herders in de middle of nowhere, mannen of vrouwen op een ezeltje op een afgelegen plaats, het kan allemaal daar. We genoten van onze autorit. In ons hotel werden we – voor de eerste maal tijdens die reis - verwelkomd als pas getrouwd koppeltje. We kregen een mooie kamer in Alladinstijl. We ploeterden we nog wat in het grote zwembad en genoten van de warme avondzon. Na languit in het bad gelegen en gegeten hebben, kropen we opnieuw onder de wol, want maandag stond ons opnieuw een lange autorit te wachten.

MAANDAG 9 mei

De tweede lange autorit start rond een uur of tien. Sinds gisteren was er al geen sprake meer van autostrade. Regionale weg. Niet overal even goed, maar over het algemeen toch behoorlijk. Pijlen zijn er nauwelijks. Dus een mond om te vragen aan de ‘gendarmerie’, die bij het binnenkomen en uitrijden van ieder dorpje staan, is wel aangewezen. We lieten ons door een vriendelijke agent leiden naar de Cascades d’Ouzoud. De plaatselijke parkeerwachters stonden ons al met de glimlach op te wachten. Ze roken geld. De gidsen eveneens, al was het op een sluwere manier. We opperden eerst geen gids nodig te hebben en vroegen gewoon waarheen we onze weg naar de watervallen konden beginnen. Tjah voor hen het ideale moment om ons te misleiden naar een plaats waar we een glimp opvangen van de watervallen, maar geen duidelijke weg zien naar beneden. Na veel aandringen lieten we de gids toch zijn ding doen en kwamen we langs een bosachtige, moeilijke weg beneden bij de cascades. Aan de andere kant van de rivier bleken gewoon trappen te zijn, waar we eigenlijk gewoon konden afdalen, ware het niet van de sluwe berbers geweest . 100 dirham armer, maar een onvergetelijk uitzicht en moment rijker. Terug de auto ingestapt met een voldaan, doch weer misnoegd gevoel. De weg naar Marrakech lag voor ons. De rit verliep vlot tot in Marrakech zelf. Daar werden we onze weg afgesneden door bezoek van de Spaanse koning. Daardoor raakten we na veel weg & weer rijden, verzeild in de medina. Geen pretje. Je weet niet meer waar in, waar uit. Een vriendelijke jongen, die de €-tekens al zag blinken in onze ogen, toonde ons de weg door eventjes mee te rijden tot aan het Djema El Fna plein. Dit was echter buiten manlief gerekend. We wilden hem 5 dirham geven, want veel meer hadden we niet meer op zak. Maar zijn antwoordje was duidelijk: ‘C’est quoi ça?’ Weer niet genoeg dus. 10 dirham probeerden we dan maar… Njet. Dan kon manlief zich niet meer bedaren na alle misleidende trucs werd het hem te veel en werd de jongen voor een keuze gesteld: 5dihrams & dehors of mee met ons naar het hotel. Zijn keuze was snel gemaakt, met een vloek nadien als hij veilig uit de auto was. Dan baanden we ons een weg – vol omwegen weliswaar – naar het hotel. Alweer misnoegd, kwamen we aan en begon het op de koop toe te onweren. We planden die avond nochtans een onvergetelijke excursie ‘Chezali’. Die kon gelukkig doorgaan. We kregen een typisch Marokkaans diner geserveerd (lees: een vierde schaap op een schaal, couscous en seizoensfruit), daarna volgde een spektakel met paarden, buikdanseres, vliegend tapijt, etc… Mooi. Een leuke belevenis.

DINSDAG 10 mei

Marrakech aandoen, dit staat op het programma vandaag. Eerst flaneerden we door de vele gezellige straatjes van de souks. De Marokkaanse handelaars hier waren niet opdringerig maar probeerden toch je aandacht te wekken. Nadien waagden we ons door de medina, waar de plaatselijke bevolking zijn leventje leidde. Mooi, maar echt op je gemak voel je je er niet, of was het nu aan de voorbije dagen en onze mindere ervaring met de bevolking gelegen? Vanuit het Djema el Fna plein ons een weg gebaand door typische levendige straatjes naar tuinen van Majorelle. Veel meer dan een bebloemd pleintje hebben we hier niet gezien. Toch lekker gegeten met zicht op de Jardins de Majorelle. Dan naar place du 16 novembre. Een plein met fonteinen en grote billboards, het nieuwe Marrakech dus. Dit bleek op een boogscheut van ons hotel te zijn. Ideaal want hier waren ook een handvol winkels waaronder de Zara, Okaïdi, … . Nog een duikje – m.u.v. de echtgenoot die niet kan duiken - genomen in het zwembadje onder de Marokkaanse zon. ’s Avonds op hotel gegeten en dan onze laatste nacht op Marokkaanse bodem ingezet.

WOENDAG 11 mei

Nog een dagje Marrakech. Bezoeken van het koninklijk paleis, behalve de omwallingen is er helaas niet veel te zien. Van daaruit een taxi genomen doorheen het doolhof van straatjes in een wijk naar het Djema el fna plein. Daar op een dakterrasje genoten van het uitzicht – weliswaar nog even de aanslag van de week ervoor aangehaald, waarop ze ons camerabewaking en extra veiligheid verzekerden – en lekker gegeten. Terug in het hotel opgehaald door een busje- achteraf bleek het een busje voor andere reizigers te zijn. Nu wij waren toch op de luchthaven aangekomen en onze voucher voor transfer van hotel naar luchthaven was voldoende voor de ongeruste chauffeur. We stegen op in zonnige & zuiderse temperaturen en landden enkele uren later in het wat koudere Amsterdam, maar wel met een voldaan gevoel.

Vrijdag ochtend 7 maart stond voor het hotel onze huurauto klaar. Een Fiat Punto. De reis kon beginnen. Burg had de taak de auto te besturen en de drukke stad uit te manoeuvreren. Hoe de verkeersregels in Marokko zijn hebben we in de 12 dagen niet kunnen ontdekken. Er wordt voortdurend hard getoeterd, iedereen lijkt maar zo'n beetje te doen wat hem goed dunkt. Eén mierennest van krioelende auto's, scooters brommertjes,wagentjes met ezeltjes, muildieren en hand geduwde krakkemikkige karretjes. Aanrijdingen hebben we niet gezien. De rond raggende auto's hadden opvallend weinig schade, dus Burg stortte zich heldhaftig in het verkeer. Al snel waren wij de stad uit in landelijke gebied. De tijd was niet één uur terug gezet maar naar mijn beleving één eeuw. Prachtige glooiende velden vol oranje goudsbloemen, bloeiende perzik en amandelbomen, olijfbomen. Zingende leeuweriken, vinken, honderden mussen hele groepen ooievaars en kleine zilver reigers. Ik kwam oren en ogen te kort. Langs de weg veel mensen met ezeltjes. Wat een vracht kunnen die dieren dragen onvoorstelbaar.

De markten in de dorpen waar we door heen kwamen waren een belevenis. Pauzeren om een kop koffie te drinken of even rond lopen om de sfeer proeven van de souk was geweldig. De gastvrijheid en de vriendelijkheid van de Marokkanen overweldigend. Spontaan werd overal hulp aan geboden, In een klein plaatsje zijn we rond geleid door een dorpsbewoner. Hij liet ons zien hoe in een open vuur oven op traditionele wijze brood werd gebakken.Ook mochten Burg en ik samen in een Hammam (badhuis) een kijkje nemen. Heel bijzonder want mannen baden op ander tijden dan vrouwen en die tijden zijn strikt gescheiden.

Opweg naar Fes kwamen we op de route een bordje Volubilis tegen. In het boek Marokko lazen we dat het om een Romeinse nederzetting ging. Daar gingen we "even" een kijkje nemen. Verstopt tussen de groene heuvels vonden we deze Romeinse opgraving. Het was prachtig. We hebben een paar uur met onze mond open rond gelopen. Tip: google even op Volubilis en afbeeldingen. De beroemde Koningssteden hebben indruk gemaakt. Fes vonden wij geweldig. De poorten met schitterend ingelegd mozaïek. De leerlooierijen, verven van leer, weven, potten bakken een en al bedrijvigheid. Veel werk wordt uitsluitend met de hand gedaan. De tijd heeft stil gestaan.

Over het Atlas gebergte zijn we naar de plaats Merzouga gereden. Hier hadden we een overnachting geboekt in een tent in de Sahara. Op een Drommedaris zouden we naar een nomaden tent hobbelen om een nacht in de woestijn door te brengen. De zon zien ondergaan, bij een kampvuur zitten de duizenden sterren bewonderen. Na een korte nachtrust de zon weer op zien gaan en een paar uur terug schommelen op het woestijn schip terug naar het hotel waar de auto was blijven staan. Het waaide behoorlijk hard, een paar dagen eerder was er een flinke zandstorm geweest. De wind was nog steeds heftig en het gevoel van gezandstraald worden was onplezierig. Lang hoefde Burg en ik niet te overleggen. Het overnachten in de woestijn "avontuur" hebben we afgezegd. We kregen een fantastisch huis aan geboden voor die ene nacht aan de voet van de zandduinen. Het besluit om niet mee te gaan hebben we geen moment betreurd. Nog voor de zon onder was begon het te regenen. De hele nacht bleef het bewolkt, sterren waren er van wege het dikke wolkendek niet te zien. Ook niet op ons dakterras. Wij lagen luxe en warm in een sprookjes bed zonder geluid van wapperende tent doeken en schurend zand tussen de dekens. De zonsopgang wilde ik wel zien. Dus om ongeveer 6 uur op. Het was droog wel bewolkt en koud. Het lopen in de woestijn een bijzondere ervaring. Oneindig zand in alle tinten rood en oranje. Langzaam veranderde de lucht in zacht een roze gouden gloed door de opkomende zon. Het zand leek op te gloeien. Ademloos zat ik op een duin top te kijken. In de verte kwamen de Dromedarissen weer schommelend terug. De wind stak op. Een gordijn van wolken werd voor de zonsopgang dicht getrokken. Het ging opnieuw regenen. Het magische moment was voorbij. Het was bijzonder dat wij regen hebben mee gemaakt in een gebied waar water hard nodig is en zelden valt. Ik was blij voor alle woestijn bewoners en voelde me echt niet teleurgesteld. Er zijn vaker zonsop en ondergangen en sterren te zien in de Sahara dan regen.

Onze reis ging weer verder door woest en onherbergzaam landschap. Hier en daar een schaapskudde of drommedarissen met een herder. De laatste stad van onze reis was Marrakech. Het weer was zonnig tussen de 24 en 27 graden. Drie dagen hebben wij rond gezworven in smalle straatjes, kleine winkeltjes en gezeten op het enorme plein waar in de avond van alles te beleven is. Lange tafels worden gedekt om te eten, er zijn verhalen vertellers, slangenbezweerders marktkraampjes met van alle en nog wat. Moe van de stad en alle lawaai zochten we vaak het dakterras van het hotel of een park op om rustig in onze e reader te lezen of alleen maar te kijken.

Maandag 17 maart vlogen we weer terug. Zo'n 1400 kilometer hebben we gereden en een stukje leven in Marokko beleefd. Het rondreizen in Marokko was een geweldige ervaring, we hebben genoten. Voor onze Marokkaanse overburen hadden we een kleinigheidje gekocht om te laten weten dat we het zo naar ons zin hebben gehad in het land waar hun wortels zijn en waar wij ons bijzonder welkom hebben gevoeld. Marokko voelt voor ons als meer!

Wat is er dan zo anders?

Het begint al bij aankomst op de luchthaven, in ons geval in Casablanca. We zijn gewend aan het snel afhandelen van de formaliteiten op onze Nederlandse luchthavens. Vergeet het en gebruik zonodig je extra portie geduld. Controles gaan in een rustig/traag tempo en je vraagt je af waarom er 25 meter verderop opnieuw gecontroleerd moet worden. Eenmaal door de douane, wacht de heerlijke temperatuur en de zonneschijn waar we zo naar hebben verlangd. Benieuwd of onze transfer naar het hotel op het afgesproken tijdstip er is. Jawel, een vriendelijke jonge man staat met een bord met onze namen er op, op ons te wachten en biedt hulp bij het sjouwen met onze bagage. Een heerlijk koel personenbusje staat te wachten en ook de chauffeur helpt een handje. We gaan op weg. De omgeving ziet er anders uit dan “thuis” : droog, dor, stoffig, veel gebouwen die in onze ogen een stevige opknapbeurt nodig hebben, nogal rommelig langs de wegen en vooral veel verkeer (auto’s, brommers, fietsers, scooters, voetgangers) die – zo komt het bij ons over – hun eigen verkeersregels maken en hanteren. Opletten geblazen dus. Dat wordt nog wat als we zelf moeten gaan rijden, zo denken we. De transfer verloopt desondanks vlot en we worden afgezet bij een echt Marokkaans hotel met een hemelbed op onze kamer, veel tapijtjes op de vloer en kleuren die wij nog niet zo gauw zouden toepassen : roze, paars, groen. Wat onderhoud betreft moet je ook hier je Europese maatstaven even vergeten, wij zouden er al gauw een ploegje mensen op zetten om de zaak eens op te knappen.

Even de buurt verkennen : we logeren op loopafstand van de Medina en de kans om een eerste indruk daarvan te krijgen benutten we. Drukke, brede straten, wel voetgangersoversteekplaatsen, maar daar trekt het overige verkeer zich niets van aan. Kansen inschatten dus en soms even in looppas oversteken. In de Medina lijkt de hele plaatselijke bevolking zich te ”verstoppen”. Wat een drukte en wat een winkeltjes waar alles wat je maar kunt bedenken te koop is. De winkeliers proberen je hun waar aan te prijzen en als je niet oppast kom je niet verder dan de eerste meters. Doorlopen dus en je niets aantrekken van alle aandachttrekkerij. Later op zoek naar een restaurant : er zijn er voldoende in de buurt, maar waar ga je naar binnen. Automatisch kijk je naar een beetje Europees uitziend restaurant. Naar binnen en de eerste Marokkaanse menukaart bestudeerd. Wat advies lijkt ons plezierig, de ober is zeer behulpzaam en al snel zitten we aan een heerlijke maaltijd die geserveerd wordt in een Tadjine. Dat zullen we nog regelmatig tegenkomen. Glaasje wijn erbij (niet overal wordt alcohol geschonken) en een plezierige eerste kennismaking zit er op.

Het voert te ver om elke dag van onze rondreis in detail te beschrijven, alhoewel we wel een dagboekje hebben bijgehouden zodat het wel zou kunnen, maar in dit verband zullen we een aantal elementen van onze reis samenvatten. Maar eerst een compliment aan NRV : de gemaakte afspraken zijn voor 100% nagekomen en de reserveringen perfect geregeld, zowel v.w.b. de autohuur als de hotelovernachtingen.

Hotels

De hotels in het algemeen : We hadden voor standaard-hotels gekozen en onze algemene indruk is dat het sterrenssysteem dat ook in Marokko wordt gehanteerd enigszins naar beneden afwijkt van onze normen daarvoor. De bedden waren praktisch overal van goede kwaliteit, de “techniek” in de vorm van watervoorziening, sanitair en electra liet soms wat te wensen over door het onvoldoende functioneren daarvan. Geen onoverkomelijkheden overigens en daar waar we hulp moesten inroepen, kregen we die ook, zij het niet altijd in het tempo waarin we dat in ons land zijn gewend. Enkele uren wachten totdat een toilet-overstroming is opgelost is blijkbaar geen onoverkomelijkheid. De geboekte hotels waren zeer gevarieerd in opzet, grootte en authenticiteit. De gastvrijheid liet op geen enkele lokatie te wensen over, integendeel. In de steden waren de hotels in het algemeen grootschalig, daarbuiten vaak kleinschalig en vooral de kasbah’s in het zuiden waren heel bijzonder van bouw en sfeer. Veelal met prachtige binnentuinen, een zwembad en heerlijke “hoekjes”om even rustig te zitten. Ook de stilte was daar een kenmerk dat zich onderscheidde van de stadshotels.

Autohuur

Autohuur : De dag na aankomst zou onze huurauto bij het hotel worden afgeleverd en ook dat gebeurde correct en op het afgesproken tijdstip. Fijne auto, wat uitleg, wat formaliteiten en na het eerste ontbijt dat uitstekend en overvloedig was verzorgd in een aantrekkelijke ambiance, gingen we op pad. De auto heeft gedurende onze hele rit uitstekend gefunctioneerd en voelde al snel heel vertrouwd aan. Het ophalen door de verhuurder op een andere lokatie leverde geen enkel probleem op en vond weer op het afgesproken tijdstip plaats.

Verkeer

Verkeer : Een verhaal apart. Het lijkt alsof elke Marokkaan, automobilist of scooterrijder of fietser of voetganger zo zijn eigen verkeersregels maakt en die ongeacht het gedrag van de ander ook toepast. Kortom : het geheel komt enorm chaotisch en hectisch over en de brutaalsten krijgen voorrang. Toch is er een zekere samenwerking. Men rijdt scherp, houdt elkaar heel goed in de gaten en als alles lijkt vast te lopen ontstaat er een soort natuurlijke voorrangsregel. Men houdt dan toch rekening met elkaar en aanrijdingen hebben we in het geheel niet gezien. Even wennen, wel voorzichtig, maar ook niet “te”en alles verloopt min of meer “organisch”. Wel wordt in de ene stad veel meer geclaxonneerd dan in de andere en het betekent zoveel als : nu ga ik doordrukken, opletten dus.

Wegen

De wegen : Er is een grote variatie aan wegen : tussen enkele steden grote autosnelwegen, zoals we die ook hier kennen. Meestal echter betrof de verbinding een “provinciale” weg en de kwaliteit daarvan varieerde nogal. Wel bijna altijd geasfalteerd, maar vaak smal en met “rafelige” zijkanten, waardoor het goed opletten was bij tegenliggers. Een enkele keer moesten we slalommen tussen de gaten in de weg door. Op de wegen wordt regelmatig op snelheid door de politie gecontroleerd en vaak weet je niet hoe hard je op een bepaalde weg mag rijden. Borden die de maximum-snelheid aangeven zijn er niet altijd. Zo liepen we op een bepaald punt in een controle-fuik en 4 km te hard rijden leverde een boete op van omgerekend ca. € 30,00. Onze opmerking dat er geen snelheidsbord stond liep vast op een taalbarrière (?). Betalen dus.

Bewegwijzering

Bewegwijzering : We hadden een goede wegenkaart (Michelin), we hadden via googlemaps thuis uitgedraaide routebeschrijvingen van hotel naar hotel, geen navigatie-apparatuur. Het bleek allemaal niet voldoende om zonder vragen onze bestemmingen te bereiken. Op de doorgaande wegenbuiten de steden is het geen probleem, de kaart in combinatie met de bewegwijzering geeft voldoende houvast, zij het dat men nauwelijks wegnummers kent/aangeeft. In de steden en kleinere plaatsen daarentegen ontbreken zowel wegwijzers op kruispunten als straatnaamborden en moet er regelmatig gestopt worden om de weg te vragen. Men is zeker wel behulpzaam al leidt het tonen van een wegenkaart soms tot blikken die zeggen : wat is dat, nooit gezien. Maar dan is er altijd wel iemand naar wie wordt verwezen die wel kan helpen. Dat dit niet altijd jongere mensen zijn (zouden wij verwachten) hebben we ervaren toen de betreffende jonge man verwees naar een authentieke oudere man, die ons in perfect Frans verder op weg hielp. Volgens de jongen was deze man “très intelligent”. In de steden hebben we gebruik gemaakt van de tip van NRV om de chauffeur van een petit-taxi te vragen ons voor te rijden naar het hotel. Wel weer even opletten voor bromfietsers/scooterrijders die proberen de taxirit min of meer gratis “over te nemen” en vervolgens een gids aan je willen slijten voor een halve of hele dag. Of navigatie-apparatuur zou hebben geholpen weten we niet zeker, maar een gps-signaal was volgens onze mobiele telefoon ook niet overal beschikbaar.

Taal

De taal : Men spreekt onderling Arabisch en daarvan zijn kennelijk vele varianten. Voor ons niet toegankelijk dus. Engels wordt mondjesmaat gesproken, maar de meesten kennen Frans. Begrijpelijk gezien de historische banden met Frankrijk. Eenmaal troffen we een gids die Duits sprak. Ook goed.

Gids

De gidsen : Volledig op eigen houtje je weg zoeken kan haast niet, is onze ervaring. Om te beginnen heb je beperkte tijd om dingen te gaan bezoeken en je weet ook vaak niet precies waar je moet zoeken, bijv. als je in een Medina het een en ander specifieks wil zien. Toch is het soms lastig om tot een goede keuze te komen. Vooral veel jongelui, maar ook oudere mannen bieden zich aan als gids en het lijkt wel of ze maar een doel hebben : je meenemen naar bevriende winkeliers die alles wat ze hebben aan je willen verkopen. Belangrijk is dat je precies weet wat je wilt en probeert daarover goede afspraken te maken, maar dan nog. Het overredingstalent is volgens ons in Marokko uitgevonden. Wat wij o.a. hebben gedaan is via de receptie van een hotel een gids inhuren, maar ook toen bleek het wenselijk de nodige afstand te bewaren. We hebben ook op een lokatie de politiepost benaderd met het verzoek ons een gids te wijzen. De betrokken agent is er zeker een half uur mee bezig geweest, maar is er uitstekend in geslaagd.

Fooien

Fooien : Tja, fooien. Ook de NRV schrijft in haar tips dat kleine en grotere diensten normaliter met een fooi worden beloond. Je stelt je er op in, maar er is ook een praktisch punt : je kleingeld verdwijnt als sneeuw voor de zon en je moet er in feite steeds op bedacht zijn dat je nog wat geld voor fooien beschikbaar hebt. Overigens is onze ervaring wel dat men niet altijd een groot bedrag verwacht, men kijkt meestal nauwelijks wat men ontvangt en het verdwijnt al gauw in de (denk ik) grote zakken die men onder zijn djellaba heeft aangebracht. Soms vroegen wij in het begin wat men voor een bepaalde dienst van ons kreeg en was het antwoord nogal eens : comme vous voulez. Nou ja, of je het dan allemaal goed doet, blijft de vraag. Eenmaal werden we verzocht om een fooi door een “zelfbenoemde parkeerwachter” die geen enkele dienst had verleend. Dat ging ons te ver maar een schop tegen de auto was onze beloning.

Lokale Bevolking

De mensen : Wat als eerste opvalt is het aantal mensen dat zich lopend op straat bevindt. Zowel in de steden als in de kleinere plaatsen lijkt het alsof de hele bevolking buiten is. Waar je in Nederland vooral auto’s ziet en fietsers, overheersen daar de voetgangers. Verder valt natuurlijk de afwijkende kleding op. Alhoewel mensen in westerse kledij eveneens in het straatbeeld verschijnen, zijn het toch overwegend de mensen in oosterse kledij. Sommigen in een djellaba gekleed, anderen grotendeels of volledig gesluierd. Kleurrijk is de kleding zeker en het geheel doet dan ook vrolijk aan. Behulpzaam, we schreven het al eerder, zijn de mensen zeker, alhoewel men in het algemeen wel wat terug verwacht voor bewezen diensten. Maar dat blijkt een normaal onderdeel te zijn van het proberen een inkomen te verwerven. Enige voorzichtigheid met ingaan op allerlei voorstellen om te “gidsen” en dingen te laten zien, is wel geboden. Het kan soms tamelijk opdringerig overkomen en onze aanvankelijke manier van beleefd reageren is dan ook niet altijd even handig. Dan maar wat botter weigeren lijkt beter te helpen om de gewenste afstand te houden. De hele wereld lijkt er van handel aan elkaar te hangen en op zich is het dan logisch dat men een “rijke” toerist zoveel mogelijk wil verleiden tot kopen. In de hotels werden we zonder uitzondering plezierig behandeld en men adviseerde ons soms zelfs om “buiten” de was te laten doen terwijl dit in het hotel ook mogelijk was. Het zou goedkoper zijn, maar vermoedelijk was er wel weer een vriend of familielid die de “buiten-wasserij” exploiteerde, zo dachten wij. Men speelt elkaar de bal toe en dat is waarschijnlijk ook hard nodig. Voor zover wij konden vaststellen is er een fors verschil tussen een rijke bovenlaag en een brede arme onderlaag en ontbreekt een sociaal vangnet. Gevolg is o.a. dat we ook in verhouding veel bedelaars aantroffen. Voor zover we weten wordt van moslims op grond van hun geloof verwacht dat zij ook aalmoezen geven aan de armen en wij maakten het inderdaad mee dat de chauffeur van onze shuttlebus naar het vliegveld wat geld klaar had liggen om aan bedelaars te geven die bij hem aanklopten.

Openbaar vervoer

Openbaar vervoer : Alhoewel we over een huurauto beschikten, hebben we in de steden gebruik gemaakt van de z.g. Petit-taxi’s die in grote aantallen in de steden rondrijden. Per stad zijn ze verschillend van kleur. We zagen gele, rode, blauwe. Je kunt ze aanhouden op straat, maar ook vinden op bepaalde standplaatsen. Voor enkele euro’s brengen ze je naar je bestemming en als ze het adres niet kennen dan wordt er onmiddellijk mobiel getelefoneerd met de “achterban” en kom je er dus toch. Voor het overige hebben we in Marrakech gebruik gemaakt van de Hop-on-Hop-off bus, een efficiente manier om in korte tijd een overzicht te krijgen van de stad en op bepaalde punten de bezienswaardigheden te bekijken.

Geld

Geld : Zoals bekend is in Nederland geen Marokkaans geld te verkrijgen. Bij aankomst op de luchthaven vind je dan ook verschillende wisselkantoren en het is zeker aan te bevelen een “potje” voor de eerste dagen op te nemen. Vraag daarbij ook vooral wat kleingeld i.v.m. het fooien-systeem. Zie hierboven. Verder hebben we maar op 1 plaats meegemaakt dat pinnen onmogelijk was. Men vroeg ons of wij met onze pinpas wel eens eerder in het buitenland geld hadden opgenomen. Men herkende de pas niet en adviseerde ons contact op te nemen met onze bank. Een pinautomaat bij een andere bank leverde ons het gevraagde bedrag. Als er een “rijtje” staat, neemt men wat minder privacy-afstand in acht dan wij gewend zijn, is onze ervaring en aan de getoonde pinbedragen op de automaat kun je zien dat men niet gewend is om grote bedragen op te nemen.

Klimaat

Klimaat : Je zou haast vergeten om iets over het klimaat te zeggen. In Nederland is het weer wel zo ongeveer elke dag onderwerp van gesprek, in Marokko schijnt gewoon de zon, alhoewel . . . . . . De temperaturen tijdens ons bezoek lagen zo tussen de 25 en 30 graden Celcius, met een uitschieter naar 38 graden. Dan nog is het goed te doen, er is nauwelijks sprake van luchtvochtigheid en dat maakt het veel aangenamer dan bij ons. Toch hebben we tijdens onze reis ook in de Midden-Atlas een heftig onweer meegemaakt met sneeuw- en hagelbuien en wegen die door de enorme regenval op de dieper gelegen plaatsen in de weg niet meer toegankelijk waren gedurende enige tijd. Er kwamen allerlei modderstromen vanuit de bergen de weg over en een kolkende massa water/modder was het gevolg. Van hulpdiensten was geen sprake en omdat vrachtauto’s toch probeerden verder te komen ontstond er een chaotische situatie. Na enkele uren nam de regen af en probeerden de automobilisten die het dichtstbij het ondergelopen wegdeel stonden, over te steken. Het lukte en zo kwam de file weer in beweging. Spannend was het wel door de enorme kracht van het water. Maar hopen dat de auto zwaar genoeg was om e.e.a. te kunnen trotseren. Dat was hij.

Het landschap van marokko

De route en het landschap : De door NRV uitgestippelde route die wij reden, bracht ons van het westen naar het noorden naar het zuiden naar het midden en weer het westen. Heel goed uitgekiend omdat we naar ons gevoel alle mogelijke en voorkomende landschappen in Marokko zodoende hebben gezien. Eerst het westen met steden als Casablanca en Rabat en vervolgens in het Noorden vooral het Rifgebergte. Niet zo hoog en mooi groen met o.a. de heel aantrekkelijke stad Chefchaoun. Een plaatje, met vooral wit en blauw gekleurde huizen, schitterende gesitueerd tegen een berghelling. Een betrekkelijk kleine en overzichtelijke Medina met een groot centraal plein maakt het extra aantrekkelijk. In de omgeving wordt ook veel verbouwd, vooral veel groenten, zo is onze indruk. Vervolgens in zuidelijke richting via Moulay Idriss (Heilige stad) en Meknes naar Fes. Een iets minder spectaculaire route, maar wel met extra belevenissen in Moulay Idriss, de enige plaats in Marokko waar een ronde minaret is gebouwd met in de gevel allerlei teksten uit de koran. Een gids die zich niet liet afschudden maar voldoende vertrouwd overkwam, bracht ons na een rondleiding uiteindelijk naar een woning van een familielid waar we een eenvoudige, maar prima, maaltijd konden krijgen. Heel apart om in die familiale sfeer bij elkaar te zijn. We vervolgden onze weg naar Fes en lieten door de hoge temperatuur (38 graden) ons geplande bezoek aan Volubilis schieten. Fes was naar ons gevoel een van de mooiste steden en we wilden daar o.a. graag de verfbaden van de leerlooierijen bezichtigen. Het was daar dat wij via een politieagent een gids konden regelen die ons daar naar toe bracht. Wel nadat we eerst, ongevraagd, waren meegenomen naar een keramiek- en tegelfabriek, waar we vanzelfsprekend ook een rondleiding kregen, eindigend in een mooie showroom met de artikelen die daar werden gemaakt. Interessant om te zien en vooral om ook de arbeidsomstandigheden waaronder de medewerk(st)ers moeten werken te leren kennen. Nauwelijks goed meubilair om op te zitten, heel weinig ruimte voor het te verrichten werk en een werkhouding die niet anders dan tot (rug-)klachten kan leiden. En dan werkzaamheden die zo te zien dag in dag uit op dezelfde wijze en in dezelfde houding moeten worden uitgevoerd. Dat beeld werd nog versterkt bij de verfbaden van de leerlooierijen. Grote “bakken”met verf waarin mannen op blote voeten in de dagelijkse hitte huiden door een bad halen om ze van een kleur te voorzien. Degene die de rondleiding verzorgde, ging er prat op dat de mensen op stukloon werkten, dan werken ze harder en produceren dus meer, was zijn commentaar. Heel vaak hebben we tegen elkaar gezegd, dat we nooit meer mogen mopperen. Onze reis vervolgden we richting Erfoud in het zuiden. Dwars door de midden-Atlas en hierboven is al vermeld welke weersomstandigheden we daar meemaakten. Gelukkig veilig in Erfoud aangekomen waar we in een prachtige kasbah hebben overnacht. Een verademing en heerlijk rustig. De eigenaar was maar al te graag bereid ons de historie van zijn pand te vertellen en verwees trots naar zijn grootvader die daarvoor de basis had gelegd. Verder maar weer : Merzouga, dicht bij de grens met Algerije en dicht tegen de woestijn aan met zijn mooie zandduinen. Een tocht met een 4-wheel-drive door de woestijn liet ons de uitgestrektheid zien, maar ook hoe mensen midden in de woestijn naar delfstoffen zoeken. We troffen lemen hutten aan waar de arbeiders in wonen, maar wel met zonnecellen op het dak. Een ongeloofwaardige tegenstelling. Ook ontmoetten we Berber-nomaden die in de bekende grote bruine tenten leven met wat kamelen, geiten en schapen en op die manier in hun levensonderhoud proberen te voorzien. Niks stromend water, niks elektriciteit. We kunnen het ons nauwelijks voorstellen. Overigens was de woestijn op heel veel plaatsen nat vanwege de eerdere regenval in de bergen die via allerlei stroompjes zelfs tot hier was doorgedrongen. Een natte woestijn : nooit eerder gezien. We reizen weer verder : via Boulmane du Dades naar Marrakech, een stad waar iedereen wel een beeld bij heeft. Onderweg prachtige valleien met vaak enorme palmenoases. Schitterend om het contrast te zien met de woestijn die we eerder zagen. De dorpjes die we passeren zijn steeds vol leven, overal mensen en het lijkt alsof iedereen al zijn spullen op straat heeft gedeponeerd, een enorme verzameling van alles wat je maar kunt bedenken. Bij het zoeken naar een restaurantje voor een lunch weet je aanvankelijk niet zo goed waar je het beste naar toe kunt gaan. Later leer je een beetje door het rommelige geheel heen te kijken en valt het meestal allemaal wel mee. Het eten is zonder uitzondering goed en je wordt overal vriendelijk ontvangen. Marrakech : weer een grote stad met een reputatie. Centrale plaats is het grote Jemaa El Fna-plein, middenin de Medina, waar het openbare leven zich in vele facetten afspeelt. Van de bekende winkeltjes met hun waar aanprijzende verkopers tot straatartiesten en ’s-avonds de eetstalletjes waar men naast elkaar aanschuift aan lange tafels. Een wondere, kleurrijke wereld waar je niet gauw uitgekeken raakt. Ontelbare koetsjes met paarden staan klaar om je te brengen waar je maar wilt. Je kunt er ook op de foto met een slang om je nek of een aap op je schouder. Van dierenbescherming e.d. heeft men waarschijnlijk nog nooit gehoord. We gaan verder richting de kust. Volgende stop is Essaouira, een aan de Atlantische oceaan gelegen vissersplaatsje met prachtige stranden. Een verademing na de hectiek van Marrakech en we komen er even heerlijk tot rust, mede omdat we ook daar 2 overnachtingen hebben. Even bijkomen en genieten van de (sterke) zeewind en het prachtige vissershaventje, dat door de vele vissersboten, netten en andere attributen een kleurrijk schouwspel oplevert. De zee is kalm en de terrassen bieden een prachtig uitzicht. De vele watersportliefhebbers komen hier zeker aan hun trekken. De kite-surfers maken vaak grote luchtsprongen en diegenen die het wat kalmer aan willen doen, kunnen altijd nog een kamelenritje op het strand maken. De laatste halte : Agadir. Schitterende boulevard met prachtige hotels, restaurants, etc. Kortom : al behoorlijk Europees en een goede plek om je weer voor te bereiden op onze westerse wereld.

"een prachtig land"

Het bovenstaande is een korte weergave van onze belevenissen. Ons dagboekje telt 86 dicht beschreven pagina’s met allerlei detail-ervaringen. Samengevat : een prachtig land, vriendelijke mensen met “eigen aardigheden” waaraan je als westerling soms moet wennen en een land met een geheel eigen cultuur. We zijn een fantastische ervaring rijker en hebben wat meer inzicht gekregen in het waarom van het anders zijn van andere mensen met een heel andere achtergrond dan wijzelf. Meer begrip voor elkaar dus. Tot slot nogmaals : NRV bedankt voor de goede reisplanning.

Hotels tijdens rondreis over het algemeen ok en vriendelijk personeel. Alleen hotel Les Armentiers in Tafraoute was minder: onvriendelijke mensen behalve portier en man van bediening tijdens avondeten. Maar goed....je bent daar 1 nacht, dus verder geen probleem.

Riad van Ouled Beghril ligt 41 km van Taroudant en dat is wel beetje erg ver. Maar de Riad is wel prachtig aangelegd met geweldig zwembad. Hebben deze reis in juli gemaakt en vooral in het oosten (Quarzazate en Zagora) is het heel warm, zo rond de 40 graden. Maar wij vonden het wel te doen, want het scheelt dat je airco op je hotelkamer hebt (werkt in het ene hotel wel wat beter dan bij de ander) zo dat je 's nachts toch goed kunt slapen. En de luchtvochtigheid is veel lager dan in Nederland. Maar als je echt slecht tegen hitte kunt, kun je de reis beter in een ander jaargetijde maken.

In diverse hotels onderweg waren we (bijna) de enige gasten. Volgens een hoteleigenaar in Zagora, zal het vanaf september daar weer drukker worden. Deze reis is met huurauto prima te doen: Marokkanen rijden wat chaotischer/brutaler dan wij gewend zijn, maar wij vonden het goed te doen. En Marokkanen rijden ook niet gigantisch snel. De wegen zijn over het algemeen goed, vooral van Marrakech naar Zagora is een weg van prima kwaliteit. Maar je zult ook wegen tegenkomen, die een wat slechtere kwaliteit hebben. Er wordt echter veel aan wegenonderhoud gedaan. Het is aan te raden je goed aan de snelheid te houden, want er zijn heel veel politiekontroles (met laserguns), vooral op de stukken waar je 60 km mag rijden. Bekeuring heeft ons 300 dirham gekost. Aan het eind paar dagen in Agadir is na zo'n reis wel fijn. Hebben ons verblijf in Agadir nog met week verlengt. Kortom: reis is aanrader.